دەستووری کوردستانێ لە نێوان هزری سیاسیی و مەودای یاسایی

 

   پرۆفیسۆر کرمانج گوندیی

 

 

ئەو بابەتە لە سێ بەش لە فەیسبووك بڵاو کرایتەوە. لێرە، بە کەمێ دەستکاریی بە جۆری نامیلکە پۆستکراوەتەوە

 

بەرایی

 لەگەڵ نێزیك بوونەوەی پرۆسێسی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی لە کوردستانێ (پێش ئەوەی لە ٣٠/٦/٢٠١٣ بۆ دووساڵ درێژ بکرێ)، باسی دەستووری کوردستانێ بە جۆرێکی زۆر جیددی، بەڵام نا بەرپرسانە خرابووە بەرباس و لە ڕەهەندێکی بەرتەسکی سیاسیی و لە دەرێی چەمکی قانوونیی یەکلایەنانە مامڵەی لەگەڵ دەکرا. بۆ ئەو مەبەستە، لە کانالەکانی میدیای کوردستانێ بەتایبەتیی میدیای ئۆپۆزیسیۆن،  زۆر گۆتەها و دژگۆتەهای لەبارە کرا ــــ لەو نێوانە کەسانێك  دیتراون کە سەریان لە ئەلیفبێی قانوونیی دەرنەدەکرد کەچی بۆ غەرەزی سیاسیی خۆیان سەرمیمبەر و بن میمبەریان لە خەڵکی کوردستانێ گرتبوو، و بانگیان ڕادەهێشت کە دەبێ دەستوور بگێڕدرێتەوە پارلەمانێ.

 

گۆتەکان ئەگەرچی لەسەر بابەتێکی یاسایی زۆر ناسک بوون، بەڵام لە مەودای سیاسەتەکی ناساخـلەم  دەستیان پێدەکرد و هەر لەناو ئەو سیاسەتە ناساخڵەمەش دەخولانەوە. زۆرینەی ڕەخنەکانی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لەناو چارچێوەی دەسەڵاتی سەرۆکی کوردستانێ دەسووڕانەوە. چونکە ڕەخنەکان لە زهنییەتێکی قانوونیی سەرچاوەیان نەگرتبوو، بەشێکی زۆریان بێسەر و بنیی و تێکەڵییان پێوە دیار بوو. بەرچاوترین بێسەرو بنیی گۆتەی ئۆپۆزیسۆن تێکەڵکردنی مامرەتی دەستوور و ڕەشنووسی دەستوورێ بوو.

 

تێڕامانینی ئۆپۆزیسیۆن لە دەستووری کوردستانێ

ئۆپۆزیسیۆن دەڵێ دەستوور ڕێگە نادا کە مەسعوود بارزانیی بۆ جارێکی دیکە خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتیی کاندید بکاتەوە، لێرە گەرەکە ئەو ڕەخنەی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لە چارچێوەکی قانوونیی شرۆڤەی لەبۆ بکرێ ــــ کە ئۆپۆزیسیۆن دەڵێ "دەستوور ڕێگە نادا،" پرسیاری قانوونیی ئەوەیە "کامە دەستوور؟" ئەو دەستوورە کیهە دەستوورە کە ئۆپۆزیسیۆن بۆ ئەو مەبەستە بەکاری دەهێنێ؟ ئەوەی لە کوردستانێ هەیە هەتا ئێستا ڕەشنووسی دەستوورە نەك دەستوور، ئەوەتا نەشیانهێلا کە میللەت ڕیفڕاندۆم لەسەر ڕەشنووسەکە بکا بۆ ئەوەی ببێتە سەرچاوەی سیستەمی یاسای قەزایی کە لەوێوە چارچێوەی سیسیتەمی کۆمەلگەی سیڤیلی کوردستانێ دابمەزرێندرێ.

 

ڕەشنووسی دەستووری کوردستانێ هێشتا ماتریالێکی خاوە، و قۆناغی سێهەم کە ڕیفڕاندۆمی میللییە پەی نەکردووە بۆ ئەوەی میللەت ڕای خۆی لەسەر بدا. لە حاڵەتێکی ئاوهایی چۆن دەکرێ کەسانێك/لایەنهایێکی سیاسیی هەمان ماتریالی خاو وەکی پێگەی "دەستوورێک کە حوکمی پێبکرێ" بۆ بەرژەوەندیی و غەرەزی سیاسیی خۆیان بەکار بهێنن؟

 

 ئەو پرسیارە جارەکی دیکە دەمانخاتەوە ناو ڕەهەندێکی قانوونیی کە تێیدا دەبینین کوردستان هێشتا وڵاتێکی بێ دەستوورە، و ئەو بێ دەستوورییەش وەهای کردیە کە کارەکان پتر لەسەر سیمای "تەوافوقی سیاسیی" شێوە بگرن ــــ لەبەر هەندێش، سەرۆکایەتیی  مەسعوود بارزانییش پتر کار و ڕێکەوتنێکی سیاسیی بووە هەتا حوکمێکی دەستووریی. لێرەکانێ، گەرەکە ئەوەش وەبیر خۆمان بێنینەوە کە سەرۆکایەتیی  جەلال تاڵەبانیی لە بەغدایێ و هی مەسعوود بارزانیی لە هەولێرێ پاداشی یەکێکیان بۆ ئەوی دیکەیان بوو. ئەو پاداشەش حالەتێکی براوە ـــ براوە ی درووست کرد کە هەردووکیان تێیدا سوودمەند بن بەوەی کە ئێکەکیان لە هەولێرێ بێ و ئەویدیکەیان لە بەغدایێ بێ ــــ ئەو کارەش بە حەتمیی سوودی بۆ گەلی کورستانێ هەبووە. هەر لەو ڕەهەندە یاساییەش ڕۆشنایی پتر دەخرێتە سەر ئەو مافە دەستوورییەی  مەسعوود بارزانیی کە تا ئەو کاتەی ڕەشنووسی دەستوور ڕیفڕاندۆمی میللیی لەسەر نەکرێ و نەبێتە دەستوور، مافی دەستووریی وی بۆ دوو تێرمی سەرۆکایەتیی دەست پێناکا. کوردستان کە تەنێ ڕەشنووسی دەستووری هەیە ــــ گەرەکە ئەوە بزانین کە ڕەشنووسی هیچ شتێکیش ناکرێ بۆ ئەو مەبەستە بەکار بهێنرێ کە ڕەشنووسەکەی لەبۆ ئامادە کراوە تا ئەو کاتەی ڕەشنووسەکە دوا بڕیاری لەسەر دەدرێ کە لە حاڵەتی دەستووری کوردستانێ ــــ ڕێفڕاندۆمی میللییە.

 

ئۆپۆزیسیۆن ڕەخنە لە دەستوور دەگرن ـــ دەستوورێك کە هێشتا ڕەسنووسە کەچی لەلایێک وەك "سەرچاوەی قانوونیی" لە بەرامبەر مەسعوود بارزانیی بەکاری دەهێنن، لەلایێکی دیکە ناڕازین و ناهێڵن قۆناغی سێهەمیش پەی بکا و ببێتە دەستوور کە تێرمی سەرۆکایەتیی و سنووری ئۆپۆزیسیۆنیش دیار بکا. لێرە، ئێکەک لەبۆی هەیە لە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن پرسیار بکا، ئەو جۆرە ڕەفتارانە کەلە سەریان هەتا بنیان ڕەفتارهایێکی سەر پێیانەن لە بەرژەوەندی کێ دان؟ کێ سوود لەو بازییە سیاسییە سەقەتە وەردەگرێ؟ ئایا بەرژەوەندییەکانی نەتەوەی کوردستانێ پیرۆزترن (لەو قۆناغە ناسکەی کە دۆزی خەڵکی کوردستانێی پێدا تێدەپەڕی) یان دوو تێرمی دیکە بۆ مەسعوود بارزانیی؟ ئێکەک بۆی هەیە بڵێ، ئەو ڕەفتارانە، ئەگەر دەستی دەرەکیشیان تێدا نەبێ ــــ دەستی دەرەکیی دەستخۆشییان لێ دەکەن.

 

ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتی سەرۆکایەتیی کوردستانێ

وەك پێشتر هێمای لەبۆ کرا، ڕەخنەکانی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن بەشێوەکی گشتیی لەدەوری دەسەڵاتی سەرۆکی کوردستانێ سەما دەکەن ــــ کاتێکیش کە مرۆڤ لەو ڕوانگە سەرنج دەداتە ڕەخنەکانیان و  ڕەفتارەکانیان تەماشا دەکا، تێدەگا کە ئاستەمە ئەو بەرەی ئۆپۆزیسۆنە هێڵی نێوان چەمکی قانوونی دەستووریی و قانوونی قەزایی بە ڕۆشنیی ببینن ــــ جا چ بگا بەوەی کە بێن و لەسەر بابەتێکی قانوونیی ئاوها گرینگ بئاخفـن.  ئەوەی دەڵێن  کە دەسەڵاتێکی زۆرە  بە سەرۆکی کوردستانێ دراوە  ـــــ ئۆپۆزیسیۆن  ئەو دەسەڵاتە  لەو چارچێوەیە  دەقەبڵێنن کە سەرۆکی کوردستانێ، 

 

ـــــ دەسەڵاتی سەرۆکایەتیی هێزەکانی چەکداری مەملەکەتی هەیە

ـــــ دەسەڵاتی هەڵبژاردنی سەروەزیرانی هەیە

ـــــ دەسەڵاتی دانانی دادوەرانی دادگەی باڵای هەیە

 

ئەو دەسەڵاتەی سەرۆکی کوردستانێ (وەك ئۆپۆزیسیۆنیش دەزانێ لە سەر مەسعوود بارزانیی تاپۆ نەکرایە و بۆ ئەوانەی دوای ویشە)، ئاوێتەی دەسەڵاتەکانی دەستووریی سەرۆکایەتیی ئەمریکایێ و فڕەنسایێیە. هەردووک سەرۆك لەلایەن میللەت هەڵدەبژێردرێن. سەرۆکی فەڕەنسایێ سەروەزیران دەستنیشان دەکا و  لە بژارکردنی ئەندامانی کابینەی وەزیرانیش دەستێکی کارای هەیە، چونکە لە کۆتایی، ئەوە مافی سەرۆكە  کە  بڕیاری پەسن کردنیان بدا. سەرۆکی ئەمریکایێ بەجێگەی سەروەزیران کارگێڕی کابینەی وەزیران و وەزیرەکان هەڵدەبژێرێ، و  دەبێ وەزیرەکان لەلایەن سێنەتی ئەمریکایێ پەسند بکرێن (بۆئەوی پشتگیریی نوێنەرانی میللەتیش بەدەست بهێنن). هەردووک سەرۆك فەرماندەی هێزەکانی چەکداریی ولاتەکانیانن و ئەندامانی دادگەی پێداچوونەوە و دادگەی دەستووریی/باڵای  ولاتەکانیان هەڵدەبژێرن کە دیسان گەرەکە لەلایەن سێنەت/پارلەمان ڕەزامەندییان لەسەر بدرێ پێش ئەوەی  دەست بەکار بن. مافێکی دستووریی کە سەرۆکی فەڕەنسایێ هەیتی و پرێزدنتی ئەمریکایێ نیتی ئەوەیە کە سەرۆکی فەڕەنسایێ (بە کۆمەڵێك مەرج) لەبۆی هەیە کە پارلەمانی فەڕەنسایێ هەڵوەشێنێ (مافێک کە نادیموکراتیك و مەترسییدارە کە ئێک کەس لە لووتکەی مەملەکەت توانایێکی وەهای هەبێ (بە هەر مەرجێك و بۆ هەر مەبەستێك بێ)،  بتانی پارلەمان ‌هەڵوەشێنێ ــــ جا ئەو مافە سەرۆکایەتییە چ لە کوردستانێ بێ یان لە فەڕەنسایێ). بەڵام، لێرەکانێ داستانەکە لە چاویلکەی ئۆپۆزیسیۆنێ سەیر دەکرێ کە دەڵێن ئەو دەسەڵاتەی  بە سەرۆکی کوردستانێ دراوە  دیکتاتۆر لە کوردستانێ درووست دەکا ـــــ لێرە، ئێکەک بۆی هەیە لە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن بپرسێ، داخوا کیهە لەو سەرۆکانەی ئەمریکایێ ـــ فەرەنسایێ دیکتاتۆرە؟  لەوش وێوەتر، سەرۆکی ئەمریکایێ مافی ڤیتۆی لەبەرامبەر کۆنگرێسی ئەمریکایێ هەیە ـــــ مافێك کە ڕەشنووسی دەستووری کوردستانێ بە سەرۆکی کورستانێی نەداوە.  لێرە،  گەرەکە  بگۆترێ  ـــــ بۆ هەر  ئۆبپزیسیۆنێك  ئەگەر شارەزایی لە قانوونی دەستووریی هەبێ، زەحمەتە مۆڵەت بە خۆی بدا کە ڕەخنەهایێکی ئاوها سەرپێیی لە بابەت و پڕۆسێسێکی وەها جیددی بگرێ.

 

ئەوەی دیکتاتۆر درووست دەکا، ئەو دەسەڵاتە نیە کە بەسەرۆکی کوردستانێ  درایە، بەڵکوو نەبوونی سیستەمی "چاودێریی و هەموار کردن" دەبێتە هۆی درووستکردنی دیکتاتۆر کە ئەویش لە ئەنجامی نەبوونی پارلەمانێکێ کارا درووست دەبی ـــــ باسێك هەتا ئێستاش بەرەی ئۆپۆزیسیۆن (چونکە خاوەنی ئەو بەرنامەیە نین کە پڕۆگرامهایێکی چێتر لە دەوڵەتی کوردستانێیان پێشکەش کردبێ) نەیانتوانیووە خۆیان لە قەرەی بدەن کە چۆن هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستانێ بخرێتە ناو ڕەهەندێک کە نەخشەی پارلەمانیی لە کوردستانێ درووست بکرێ بۆ ئەوەی  بە گوێرەی ژمارەی دانیشتووان "ناوچەی پارلەمانیی" دیار بکرێن و هەر ناوچەیێکیش ئەندامی خۆی بۆ پارلەمان هەڵبژێرێ. لەو ڕەهەندە، حیزبەکانی کورستانێش دەتانن بۆ هەر ناوچەیێکی پارلەمانیی، کاندیدی خۆیان هەبێ و کامپین بۆ خۆیان بکەن. لەوەش خۆشکامتر ئەوەیە کە دانیشتووانی هەر ناوچەیێکی پارلەمانییش دەزانن نوێنەرەکەیان لە پارلەمان کێیە  ـــــ  لەوێوە  میللەت بە دەنگێکی زەلال  و چاوێکی  چاودێر  لە پارلەمانێ  ڕا چاودێر و لە کاتی پێویست هەموارکەری پڕۆگرامەکانی دەوڵەت دەبێ.

لێ  دیارە، بەرەی  ئۆپۆزیسیۆن لەناو سایکڵێکی دژواری سیاسیی دەسووڕێنەوە و ئارمانجەکەشیان تەنێ سەرۆکی ئێستای کوردستانێیە ــــ دەنا ئەگەر مەرامیان هەموار کردنی دەستوور بایە،  با  بیانـهـێـلابا کە دەستوور  بخرێتە  ڕیفڕاندۆمی میللیی، و ئەو بەند و بنبەندانەی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن خوازیاری  هەموار کردنیان  بوون ـــــ هەموویان لەبۆ میللەت ڕۆشن کردبا  کە  لە کاتی ڕاپرسی نیشتمانیی  میللەت بڕیاری پەسنکردن  یان  ڕەدکردنیانی دابا. ئەوە دەکرا هەر لەسەرەتا بە ئەرکێکی ئەخلاقیی نیشتمانیی لە ڕەهەندێکی یاسایی و بەڕەویشێک کە پتر دڵسۆزیی وانی پێوە دیار با، وەکی بەرەیێکی خەمخۆر  پرۆسێسێکی دوو ــــ جەمسەرییان بەکار هێنابا. لە جەمسەرێك لەگەڵ سەرۆك و کاربەدەستانی دیکەی کوردستانێ و لە ویدیکە لەگەڵ هەڤوەلاتییان بکەوتنایە دایەڵۆگێکی یاسایی کە تێیدا نەک هەر گۆتە لە هەموار کردنی دەستوور کرابا، بەڵکوو لەو ڕێڕۆیەش، ئەدا و ڕەفتاری وان پرۆسێسی گیانی تەبایی لە کوردستانێ هێزمەندتر کردبا.

 

سیستەمی حوکمڕانیی لە دیدی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن

ئۆپۆزیسیۆن جەخت دەکا و دەڵێ کە سیستەمی حوکمڕانی لە کوردستانێ گەرەکە بکرێتە "پارلەمانیی." لێرە، گەرەکە ئەو پرسیارە لێیان بکرێ، ئایا مەبەست لە پارلەمانیی بوونی سیستەمی حوکمڕانی کورستانێ چیە؟ ئایا ئۆپۆزیسیۆن لەلای خۆی مانای ئەو داخوازییەی بۆ خۆی ڕۆشن کردۆتەوە لەکاتێک میللەت بۆ ئەو کارە هان دەدا؟ ئەوەتا  لە کوردستانێ پارلەمان وەک لکێك لە سێ لکەکانی دەوڵەت لە بوونە و کاری خۆی دەکا ـــــ ئەگەر مەبەستی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن ئەوە بێ  کە پارلەمان سەرۆکی کوردستانێ هەڵبژێرێ،  ئەمە ئەو مانایە ناگەیەنێ کە بە هەڵبژاردنی سەرۆك،  سیستەم دەبێتە پارلەمانیی. چونکە چ پارلەمان سەرۆك هەڵبژێری چ میللەت هەڵیبژێرێ، پارلەمان هەر  وەک لکێك لە کۆی لکەکەنی دیکە لە سیستەمی حوکمڕانیی دەمێنێتەوە. پاشان بە کیهە پێوەری دیموکراسیی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لە کوردستانێ دەتانی بسەلمێنێ کە هەلبژاردنی سەرۆك  لەلایەن پارلەمانێ کە تەنێ چەند حیزبێک لەخۆ دەگرێ دیموکراتیکترە لەوەی کە میللەت سەرۆکی خۆی هەڵبژێرێ ــــ میللەتێک کە لە تەواوی هەڤوەلاتییانی دەنگدەر پێکهاتووە  کە  لەوانەیە زۆرینەی ئەو هەڤوەلاتییانە  سەر بە هیچ حیزبێکی سیاسیی نەبن، بەڵام نەتەوە و نیشتمانیی خۆیان خۆش دەوێ و مافی وانیشە پرێزدنتی خۆیان هەڵبژێرن. ئۆپۆزیسیۆن کە لەلای خۆی قسە لە دیموکراتیزەی کوردستانێ دەکا، بۆچی بە کردەوە  مەودای دیومکراسیی لەهەمبەر میللەت گچکە دەکا؟

 

 ڕێکخەری بزووتنەوی گۆڕان دەڵێ کە دەبێ سیستەمی حوکمڕانیی لە کوردستانێ ببێتە پارلەمانیی وەکی هی ئێراقێ کە سەروەزیران دەوڵەتدارێتیی بکا، و سەرۆکایەتیی پۆستێکی تەشریفاتیی بێ. لێرە گەرەکە  پرسیاری ئەوەیان لێ بکرێ ــــ ئایا ئێراقی شووم و زەلیل چ  فەرهەنگێکی سیاسیی وەهای درووست کردیە کە خەڵکی کوردستانێ وەکی مۆدێل بەکاری بهێنن؟  ئەگەر بڕیار بێ بۆ کارێکی ئەوها سەرەکیی و جیددی کوردستانییان  چاو لە ئێراقێ بکەن، بۆچی چەندان دەهەیە جەنگی ئەو وڵاتە قەڵپ و داگیرکەرە دەکەن بۆ ئەوەی خەڵکی کوردستانێ خاوەنی بریاری خۆی لەمەڕ سەرنوێشتی خۆی بێ. ئێستا کە خەڵکی ئەو مەملەکەتە خێرنەدیوە  تا ئەندازەیێك  مافەکانی خۆی بەدەست هێناوە و بواری ئەوەی هەیە لەبارەی هەندێ شت ئازادانە ـــــ دوور لە کارێگەرێتیی سیاسەتی عارەبان لە بەغدایێ، بڕیاری خۆیان بدەن، بۆچی ئۆپۆزیسیۆنی کوردستانێ بەزۆری زۆرداری دەیەوێ ڕووی خەلكی کوردستانێ بەرەو بەغـدایێ بسووڕێنێتەوە و وەهایان  لێبکا کە جارەکی دیکە بەغـدا ببێتەوە قودوەیان؟

 

ئەگەر مەبەستی بەرەی ئۆپۆزیسیۆنیش ئەوەیە کە ڕێگە لە سەرۆکی ئێستای کوردستانێ بگرن کە وی نەتانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتیی هەڵبژێرێتەوە ـــــ لەوەش وێوەتر، دەیانەوێ کە سەروەزیران کارگێڕێتیی مەملەکەت بکا. لێرە،  پرسیارێکی دیکە دێتە ژیان ـــــ ئایا ئەو بەرەی ئۆپۆزیسیۆنە  دەتانوانن ڕێگە لە مەسعوود بارزانیی بگرن کە خۆی بۆپۆستی سەروەزیران هەڵنەبژێرێ و لەبۆ چەند تێرمێکی دیکەش وەکی سەرۆك، بەڵام لە پۆستێکی دیکە ڕێبەرایەتیی نیشتمان نەکا؟ لە تەنیشت ئەوەش، ئایا کێ دەتوانێ ڕێگری لە ئەندامانی دیکەی هەمان خانەوادە بکا  ئەگەر ئێکەکیان بیەوێ خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتیی کوردستانێ هەڵبژێرێ؟ لەوەختێک هەقیقەتی بەرچاو ئەوە بێ، و بەرەی ئۆپۆزیسیۆنیش ئەو هەقیقەتە ببینن ـــــ ئایا دەکرێ کە ئۆپۆزیسیۆن بە جۆرێکی ئاوهایی بە بێ پلانێکی کارا ئەوها ڕەفتار بکا؟ ئایا بۆچی (بەنا بە میدیای کوردیی)، ڕێکخەری بزووتنەوەی گۆڕان لە دیداری خۆی لەگەڵ پرێزدنت مەسعوود بارزانیی بە وی دەڵێ "کوردستان لە دەستێکی ئەمین دایە" لە دەرێش دەیەوێ زیکرێکی دیکە بە میللەت بکا؟ ئایا  لەو قۆناغە ناسکەی ئێستاکانێ  کە میللەتی پێدا تێدەپەڕێ، ئەگەر تێرمێکی دیکەی سەرۆکایەتیی لەو "دەستە ئەمینە" بمێنی، کۆتایی بە پڕۆسێسی کاری بەرەی ئۆپۆزیسیۆن دەهێندرێ؟!

 

ئەمریکا کە ئێکەکە  لە وڵاتەکانی  دەستووریی  لەسەر ئاستی جیهانێ کە  دوو تێرمی بۆ سەرۆکایەتیی لە دەستوورێ  دیار کردیە کەچی لە ساڵەکانی دووەم جەنگی جیهانگیر کاتێک ئەمریکا لە قەیرانی جەنگ بوو، کۆنگرێسی ئەمریکایێ تێرمێکی دیکەی بۆ پرێزدنت فڕانکلین رۆزڤێلت درێژ کرد. پرێزدنت ڕۆزڤێلت لە ساڵی ١٩٣٣ بە سەرۆک هەڵبژێردرا ـــ ڕۆزڤێلت هێشتا لە تێرمی دووەمی سەرۆکایەتیی خۆی  بوو کە جەنگی جیهانگیر هەلگیرسا ــــ بە پێوانەی دەستوورێ گەرەك بوو پاش دوو تێرم،  لە ساڵی ١٩٤١ مرۆڤێکی دیکە پۆستی سەرۆکایەتیی وەرگرێ، بەلام لەبەر قەیرانەکە کۆنگرێس تێرمێکی دیکەی بۆ درێژ کرد کە تاساڵی ١٩٤٥ مۆڵەتی پێ دا.

 

قەیرانی ئەمریکا لە ساڵانی دووەم جەنگی جیهانگیر، لە سەر ئاستی نەتەوایەتیی،  لە قەیرانی ئێستای کوردستانێ  نە گەورەتر بوو نە مەترسییدارتر ــــ چونکە ئەمریکا لە چواردەور بە وڵاتانی داگیرکەر ئابلۆقە نەدرا بوو، و وێ تەنێ لە قەیرانی جەنگێکی مەزن بوو، هەڵبەت ئەویش لە کێشوەرێکی دیکە کە هەزاران کیلۆمەتر لەوێ دوور بوو. جا لێرەکانێ دەکرێ بگۆترێ، ئەگەر هەستی بەرپرسێتیی بۆ نەتەوە و نیشتمان لەلایەن بەرەی ئۆپۆزیسیۆن  بە ئەندازەیێکی وەها هەبا کە بەرپرسێتیی ئەخلاقیی نیشتمانیی  تێدا ڕەچاو کرابا، دەکرا لە بەرامبەر ئەو کارە  کە هێندەی نەدەهێنا  ئەو بەزمە کرێتەی لەسەر درووست بکرێ ـــــ دەکرا  ئەو ئەرکە نیشتمانییە بە جۆرێک ئەدا کرابا  کە لەوێرا دوعای خێر لەلایەن میللەت لەبۆ تەواوی پێکهاتەی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن کرابا.

 

ناتەندرووسـتـێـتـیـی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن و بێ بەرنامەیی وان

ئۆپۆزیسیۆن لەسەر ئەوە ئایدیایە کارێ دەکا  کە کاری ئۆپۆزیسیۆن ئەوەیە  کێماسییەکانی دەوڵەت نیشان بدا ـــــ لێ، لە ڕاستیی مەودای کاری ئۆپۆزیسیۆن لەوە گەورەتر و سەختترە ـــــ کێماسیی نیشان دان بە شێوەکی سەرەکیی کاری میدیایە کە میدیاش لەو بارە  درێغی نەکردووە (هەندێکیان، بەس هەواڵەکە لە دژی دوو حیزبی دەسەڵاتدار بێ تەنانەت ئەگەر درۆش بێ لە بڵاوکردنەوەی ناسڵەمێنەوە). کاری ئۆپۆزیسیۆن لە تەنیشت دەستنیشانکردنی کێماسییەکانی ناو کۆمەڵگەی کوردستانێ گەرەکە ئاڵترنەتیڤیشی بۆ هەر کێماسییەك هەبێ کە وێدەچێ بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی کۆردستانێ ئاڵترنەتیڤی نەبێ، چونکە لەوە  ناچێ  ئۆپۆزیسیۆنێك  بێ  کە دارای پلان و پرۆگرام بێ. بۆ ئۆپۆزیسیۆن گەرەکە بزانن کە ئەرکی وان لە هی حیزبی دەسەڵات بەدەست سەنگینتر و زێترە، چونکە  حیزب/حیزبهایێکی دەسەڵاتدار کە کار دەکەن ــــ باش یان خراپ بە بەرچاوی خەڵک کار دەکەن. بەڵام،  کاتێک کە ئۆپۆزیسیۆن ناڕەزایی لەبەرامبەر بەرنامەکانی وان دەردەبڕێ گەرەکە پرۆگرامهایێکی چێتر لەهی وان پێشکەش بە میللەت بکا ـــــ شتێک کە ئۆپۆزیسیۆنی کوردستانێ نەیکردیە، چونکە بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی کوردستانێ ئۆپۆزیسیۆنەك نەبووە  کە بە جۆرێکی تەندرووست دامەزرابێ. بە جێگەی پرۆگرام بۆ ئاییندەی خەڵکی کوردستانێ، کە دامەزران، ڕێکخەری بزووتنەوەی گۆڕان "گۆڕان بۆچی" نووسی، و وەکوو کارێکی کڵیشەیی هەر حیزبێک کە لە دوای هەرەسی شۆرشی نیشتمانیی ئەیلوولێ دامەزرا، ئەو کلیشەیەی نووسی کە زەروورەتی مێژوویی لەبۆ دامەزراندنی خۆی بە میللەت ڕابگەینی و ئاگەداریان بکا کە تەنێ ئەو حیزبە نوێیە دەتوانێ میللەتی کوردستانێ لەو لەجەنە دەربێنێ. نا تەندرووستێتیی ئۆپۆزیسیۆنی کوردستانێ لەوە سەرچاوە دەگرێ کە هیچ ئێکەک لەو پرۆگرامانەی خوارێیان نیە:

 

١) پڕۆگرامی ئابووریی کە تێیدا ژێرخانی ئابووریی کوردستانێ ببوژێنێتەوە کە کوردستان بە هەموو سەرمایەکانی سەرحەرد و بنحەردی ببێتە وجوودێکی ئابووریی لە ناوچە.

 

٢) پڕۆگرامی کۆمەڵایێتیی کە تێیدا میللەت بە ئەرکەکانی ئەخلاقیی کۆمەڵایەتیی و پەروەردی سیڤیلیی بەرەو ئاییندەکی گەشاوەتر ڕێنوێیی بکا.

 

٣) پڕۆگرامی فەرهەنگیی کە تێدا هەوڵ بدرێ لایەنەکانی دیکەی میللەت لە ڕەهەندەکانی کەلتووریی بگەشێندرێنەوە  و مێژووی نەتەوایەتیی کە لە لایەن داگیرکەران لە هەندێ جێگە دزراوە، لەو شوێنەی بۆیان نەدزرابێ شێواندیتیان ــــــ ئەو مێژووە جارێکی دیکە وەدۆزرێ و بگێڕدرێتەوە ناو خەزێنەی کەڕامەتی نەتەوایەتیی.

 

٤) پڕۆگرامی سیاسیی کە تێیدا قەوارەی فەلسەفەی سیاسەتێکی تەندرووست دابڕێژێ کە لەسەر بونیادی ڕێزی دووــ لایەنە بێ، تەکیە بە دایەڵۆگ بکا، و کۆشا بێ بۆ ئەوەی هەڤوەڵاتییان بە ڕاستگۆیی ڕابهێنێ و کوردستانیش لەسەرووی هەموو مەرامەکانی دیکە دابنێن.

 

ئۆپۆزیسیۆنێک کە دارای پرۆگرامهایێکی ئاوهایی نەبێ ناتوانێ ڕەهەندێکی تەندرووستی نیشتمانیی پەی بکا ــــ بۆیە هەر لەبەر نەبوونی ئەو پڕۆگرامانە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لەناو سایکڵێك  دەسووڕێتەوە و بەردەوام شتهایێكی هاوجۆری "گۆڕان بۆچی" بۆ میللەت دووبارە دەکاتەوە. لە تەنیشت ئەو بێبەرنامەییەش وێدەچێ ئەو ئۆپۆزیسیۆنە، ئۆپۆزیسیۆنێکی بێتەحەموولیش بێ. جا  بۆ ئۆپۆزیسیۆنێك کە ئاوها بێبەرنامە و بێسەبر بێ چۆن دەتوانێ فەرهەنگی سیاسیی لە کوردستانێ بگۆڕێ.  

 

جیاوازیی لە نێوان سازانی نیشتیمانیی و سازانی سیاسیی

لە کوردستانێ ئەوانەی میمبەر بەدەستن،  دێنە سەر میمبەرەکانیان ودەڵێن گەرەکە "سازانی نیشتیمانیی" بکرێ ـــــ دەبێ دەستوور بگێڕدرێتەوە پارلەمانێ بۆئەوەی "تەعـدیڵ" بکرێ ـــــ تەعـدیل بکرێ!! لەکنە خۆ، ئەوانە عەقلی سیاسیی چاودێر و بڕیاردەرن لەمەڕ ئاییندەی کوردستانێ. ئەوانە بە گۆتە دەڵێن سازانی نیشتیمانیی، لێ بە کردە دژی گۆتەی خۆیان ڕەفتار دەکەن ـــــ وەکی برێی، نەزانن جیاوازی لە بەینی "سازانی نیشتیمانیی" و "سازانی سیاسیی" چیە. سازانی نیشتیمانیی یەنی "تەوافوقی نیشتیمانیی" و سازانی سیاسیی یەنی "تەوافوقی سیاسیی." ئەوانە، لە وەختێک دەڵێن دەبێ ڕەشنووسی دەستوور بگیڕدرێتەوە پارلەمانێ ـــــ گەرەکە ئەوەیان وەبیر بهێندرێتەوە کە پارلەمان جێگەی سازانی نیشتیمانیی نیە، بەڵکوو شوێنی سازانی سیاسییە. چونکە لەو جێگە تەنێ پێکهاتەکانی سیاسیی بوونیان هەیە و هەر لایەنە  بۆ بەرژەوەندیی خۆی "سازان/تەوافوق" لەگەڵ ئەوی دیکە دەکا. هەڵبەت هەر ئێکەکیش لەو لایەنانەی سیاسیی ناو پارلەمانێ پێگەی جەماوەریی خۆی هەیە کە بە قەوارەی ژمارەی ئەندامان و لایەنگرانیان دەقەبڵێندرێ. بەڵام، لە دەرەوی قەوارەی ئەو لایەنانە ملیۆنان هەڤوەڵاتیی هەن کە ئەگەر لە ئەندامانی ئەو لایەنانە دڵسۆزتر نەبن نادڵسۆزتر نین. جا، کە سازان لە پارلەمانێ دەکرێ ئەو ملیۆنان هەڤوەڵاتییانە ئەگەر وەلاش نەنرێن هێندە جێسەرنجی لایەنەکانی سیاسیی ناو پارلەمانێ نابن. لێ بەلێ، کاتێك سازانی نیشتیمانیی دەکرێ، لە حاڵەتێک کە هەر نیشتیمانییەک خاوەنی دەنگی خۆیتی، و دەنگی خۆی وەکی ڕەنگی خۆی نیشان دەدا، و لەو پڕۆسێسە  دیموکراتیکە کە کۆی گشتیی ملیۆنان نیشتیمانییان لەخۆ دەگرێ "سازانی نیشتیمانیی" درووست دەبێ، چونکە پڕۆسێسی سازانەکە بە کۆی گشتیی نیشتیمانییان بووە نەك تەنێ سێ ــــ چار حیزبی سیاسیی لە پارلەمانێ. لەبەرهەندێ، گەرەکە بگوتری کە مخابن لە نەتیجەی نەبوونی هوشیاریی فەرهەنگی سیاسیی  و ناشارەزایی میمبەر بەدەستەکان مافی سازانی نیشتیمانییان لە میللەتی کوردستانێ سەند و کاری ڕەشنووسی دەستوورێیان لە زهنیەتی سیاسەتێکی ناتەندرووست لە پارلەمانێ گیرۆدە کرد کە وێدەچی کارەکەیان دژوارتر کرد بێ. لێرەکانێ، گەرەکە ئەوەش بەو میمبەر بەدەستانە بگوترێ کە "تەعـدیل" لە هەر کاتێك کە میللەت بیەوێ دەکرێ ئەنجام بدرێ!

 

کۆتایی

لەکۆتایی، بەچاو خشاندنێک بە فەرهەنگیی سیاسیی کوردستانێ، مرۆڤ دەبینی کە لەگەڵ ئەوەی  فرە حیزبیی درووست بووە، بەڵام هێشتا فەرهەنگێکی ناتەندرووست ئەو پێکهاتانەی پۆشاندووە ـــــ بۆ نموونە، کە تەماشای "هاوپەیمانێتیی" نێوان پارتی و یەکیەتیی دەکەی تا ئەندازەیێکی بەرچاو هەمان ناتەندرووستێتیی دەبینی (با زۆریش بۆ دواوە نەگەڕێینەوە و تەنێ دوو لە رووداوەکانی ئەو دواییانەی نێوان ئەو دوو حیزبە  بخەینە بەرچاو).  پێش ئەوەی پڕۆسێسی هەڵبژاردن دەست پێ بکا، خەسرۆ گۆران کە بەرپرسی پێکهاتەی هەڵبژاردنە لەلایەن پارتی،  گۆتی کە "لە هەڵبژاردنی ئاییندە پارتی پلەی یەک، بزووتنەوەی گۆڕان پلەی دوو، و یەکییەتیی پلەی سێ" بەدەست دێنن." کە ئەوە،  تا  ئەندازەیێك  بووە هۆی سەخڵەت کردنی یەکییەتیی هاوپەیمانیان. یەکییەتییش ناهەق نەبوون وەکی هاوپەیمان گلەیی خۆیان لەو ڕەفتارەی خەسرۆ گۆران بکەن! جا  لێرە، ئێکەک لەبۆی هەیە  لە خەسرۆ گۆران بپرسێ داخوا ئەوە چ ڕێزدانانێکە بۆ ئەو "هاوپەیمانە ستراتیژییەی" خۆتان  کە لەگەڵ یەکییەتیی هەتانە  کە بەبێ ئاگەداری وان دەچیتە سەر میمبەر و ئۆپۆزیسیۆن دەخەیتە پێش هاوپەیمانەکەی خۆتان؟ داخوا ئەو ئامارەی لە ئەنجامی کیهە ڕاپرسی بەدەست هێناوە؟  وەک  دەریش کەوت پێشبینییەکەی ئەو زاتە نادرووست بوو، چونکە لەو شوێنانەی کە پارتی دەنگی ئێکەمی بدەست نەهێنا بوو، یەکییەتیی دەنگی ئێکەمی بەدەست هێنا بوو ـــــ نەک هەر ئەمەش، ڕێژەی دەنگی گۆڕان هێشتا لەوەی پێشبینیی دەکرا لە خوارتر بوو. ئەو کارەی خەسرۆ گۆران کردی، کارێکی وێنەچوو بوو. لێ، لەوەش وێنەچووتر کاری جەلال تالەبانیی بوو کە بە جێگەی ئەوەی تێبینییەکانی خۆی لەمەڕ دەستوورێ  لەلای "هاوپەیمانی ستراتیژیی" خۆی، مەسعوود بارزانیی باس بکا، هەستا بوو  چوو بووە لای نۆشێروانی ئۆپۆزیسیۆن لە دەباشان، لەوێ گوتبووی کە "دەبێ دەستوور بگێڕدرێتەوە پارلەمان." ئەو ڕەفتارەی جەلال تاڵەبانیی بە پێچەوانەی فەرهەنگی هاوپەیمانێتیی بوو، و کارێک بوو کە یارمەتیی بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی  دا کە گرفتەکە بکەنە کێشەیێکی قەیرانیی. ئەو ڕەفتارەی جەلال تالەبانیی بووە هۆی ئەوەی کە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن و یەکییەتیی پێکەوە لەبارەی چەمکی "سازانی نیشتمانیی و سازانی سیاسیی" سەر لە میللەت بشێوێنن.

 

هەر ئەو رەفتارانەی ناتەندرووستی وان  لەگەڵ ئێکدی و لەبەرامبەر ئێکدی بۆنەتە هۆی ئەوەی  کە فەرهەنگی سیاسیی کوردستانێ لەنێو مەدارێکی ناساخـڵەمی سیاسیی بمێنێتەوە  کە بە یەقین بۆتە هۆی لاواز کردنی پێگەی خەڵکی کوردستانێ لەسەر ئاستەکانی ناوچە و جیهانێ ـــــ ئەمەش خەتایێکی گەورەیە لەبەرامبەر ئەو میللەتە جوامێرەی کوردستانێ دەکرێ ــــ خەتایێک کە  مێژوو لە خەتاکارەکان خۆش نابێ.